Direct naar artikelinhoud
Nieuwshiv-remmer

Twijfel over psychiatrische bijwerkingen van controversiële hiv-remmer in Afrika

Eerst was hiv-remmer efavirenz gevaarlijk, nu zou het juist weer een prima middel zijn volgens Amerikaanse onderzoekers. Maar de waarde van dat onderzoek in Oeganda wordt in twijfel getrokken door collega's uit Nijmegen.

Twijfel over psychiatrische bijwerkingen van controversiële hiv-remmer in Afrika
Beeld EPA

Een van de belangrijkste en wereldwijd meest gebruikte hiv-remmers, efavirenz, wordt sinds enkele jaren in één adem genoemd met ernstige psychiatrische bijwerkingen. In Europa en de VS wordt het middel daarom steeds minder voorgeschreven. In Afrika is het echter, vanwege prijs en gebruiksgemak, nog altijd hét middel van voorkeur.

En dat kan het blijven, als het aan de Amerikaanse onderzoekers ligt die vandaag in vakblad Annals of Internal Medicine hun nieuwste bevindingen publiceren. Zij vonden juist minder depressie onder Oegandese efavirenz-gebruikers vergeleken met hiv-patiënten die andere medicatie krijgen.

Goed nieuws zou je zeggen. Toch zijn internist Quirijn de Mast, psychiater Arnt Schellekens en hiv-onderzoeker Lisa Van de Wijer van het Nijmeegse Radboudumc, niet overtuigd. Het drietal publiceerde met nog enkele andere wetenschappers in 2016 in het toonaangevende vakblad The Lancet een opiniestuk waarin ze betoogden dat er meer onderzoek moet komen naar het gebruik van efavirenz onder hiv-patiënten in Afrika. En dan niet alleen bij volwassen mannen, maar vooral ook bij kinderen, adolescenten en zwangere vrouwen.

Om daad bij woord te voegen, startten zij zelf een onderzoek bij kinderen, in Tanzania, waarvan de belangrijkste uitkomsten dit najaar gepubliceerd zullen worden. In februari dit jaar verscheen al een deelstudie van de onderzoeksgroep in Tropical Medicine and International Health. Ze vonden wél psychiatrische bijwerkingen. Met name bij volwassen efavirenz-gebruikers in Tanzania.

Psychiater Arnt Schellekens plaatst een aantal belangrijke kanttekeningen bij de Amerikaanse studie. ‘Depressie en suïcidaliteit worden vrij summier gedefinieerd aan de hand van slechts 17 stellingen. Daarnaast zijn de groepen die ze vergelijken totaal onvergelijkbaar. Er zitten járen tussen de twee groepen, in de ene groep zitten veel meer vrouwen en lageropgeleiden. In de andere meer zwangeren, gehuwden en mensen met een hoger inkomen. Je kunt op basis van deze data geen stellige conclusies trekken over de psychische gevolgen van efavirenz-gebruik.’

Overigens benoemen de Amerikaanse onderzoekers deze ‘substantial differences’ zelf ook, onder het kopje ‘beperkingen’. Verder vermelden ze dat twee betrokken onderzoekers nevenactiviteiten hebben verricht voor geneesmiddelenfabrikant Merck, voormalig producent van efavirenz dat inmiddels patentloos (generiek) geproduceerd wordt.

Stel dat er inderdaad minder psychische bijwerkingen bij patiënten in Afrika voorkomen dan in Europa en de VS, dan is bovendien lastig te verklaren waarom, zegt internist Quirijn de Mast. ‘Zo’n uitkomst kan namelijk verschillende oorzaken hebben’, zegt arts-onderzoeker Lisa Van de Wijer, die zelf net terug is uit Tanzania. ‘Of de onderzochte populaties in landen als Zuid-Afrika, Ghana, Tanzania en Oeganda zijn daadwerkelijk minder gevoelig voor de bijwerkingen, of wij zijn met onze westerse blik niet goed genoeg in staat om ter plaatste psychiatrische problematiek te herkennen.’ De kans op dat laatste is helaas groot, zegt psychiater Schellekens. ‘Psychiatrische zorg is in deze landen vaak beperkt, en er rust doorgaans een groot stigma op psychiatrische aandoeningen. De taal beschikt ook niet altijd over goede woorden voor zoiets als somberheid, verdriet en droefenis, waardoor psychiatrische bijwerkingen heel lastig te traceren kunnen zijn.’

De Nijmeegse onderzoekers vermoeden dat de waarheid ergens in het midden ligt, maar tot er meer onderzoek gedaan is, pleitten ze ervoor gebruikers van efavirenz extra in de gaten te houden, met name groepen als kinderen en zwangere vrouwen. De potentiële klachtenlijst – slapeloosheid, verwardheid, levendige dromen, hallucinaties, psychoses, somberte, depressies, suïcidaliteit en angsten – is namelijk niet mals.

Daarnaast kijken ze uit naar het middel dolutegravir, een hiv-remmer zonder al deze bijwerkingen én zonder het probleem van resistentie, dat binnenkort betaalbaar op de Afrikaanse markt moet verschijnen. Met aan dank aan Bill en Melinda Gates, die afgelopen september een megacontract tekenden met twee Indiase farma-bedrijven voor grootschalige afname van het middel.

Al kan het in de praktijk nog járen duren voordat dit middel echt overal verkrijgbaar is’, zegt Lisa Van de Wijer. Tot het zover is, blijft efavirenz voor de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het middel van voorkeur in sub-Sahara Afrika, waar twee derde van de wereldwijd 37 miljoen hiv-patiënten leeft.